Müəyyən bir dövrdə hər hansı anlaşılmaz, qəliz ibarələrlə zəngin olan dilə “quş dili” deyilib. Quş dili – terminlərlə və mənanı tündləşdirən qısa fikirlərlə yüklənmiş, yal­nız az sayda insanlar tərəfindən başa düşülən nitqi (danışığı) ifadə edən frazeologizmdir.

İlk dövrlərdə Rusiyada yalnız şifahi nitqdə müxtəlif quşların səslərini təqlid edən səs siqnalları sistemini bu cür adlandırsalar da, tədricən “quş dili” ifadəsi yazılı dilə də keçmişdir. Əsasən, kəşfiyyatçılar və sərhəd patrulları düşmənin diqqət cəlb etməmək üçün bu siqnallar vasitəsilə əlaqə saxlayırdılar.

Belə ki, 1508-ci ildə yazılmış Moskva fərmanlarının birində belə bir göstəriş verilmişdir: “Krım ordusu hücuma keçərsə, bizə quş dili ilə xəbər ver”. Ukrayna Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Boris Larin bu cümləni belə izah edir:

– nümunədə göstərilən ifadə özünün ilkin peşəkar mənasına çox yaxın olsa da, frazeoloji metaforikliyi ehtiva edir, ümumiyyətlə, o deməkdir ki, “istənilən vasitəylə və mümkün olduqca qısa vaxtda bizə xəbər ver!”.

Şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində – əfsanə, nağıl və dastanlarda quşlarladanışmaq, quşa çevrilmək motivi geniş yayılmışdır.  Hətta yazılı ədəbiyyat incilərində də bəzən quşlar baş qəhrəmanın dostu, tanrının elçisi, qeybdən xəbər gətirən kimi qələmə verilir. Hətta, şamanların quş səsləriylə ruhlar aləminə girə bildikləri haqqında məlumat verilir.

Keçmişdə bəzi istedadlı insanların “quşlarla danışmaları” inancı və bəzilərinin “quşları təqlid edərək nəsə demək bacarığı” digər insanlar tərəfindən fərqli mənalarda izah olunmuşdur.  

Mərmərə Universitetinin professoru Ərdal Şahin “Mədəniyyət tariximizdə gizli dillər və şifrələr” kitabında yer alan “Quş dili” adlı məqaləsində qeyd edir ki, XVII əsrin məşhur səyyahı Övliya Çələbi öz “Səyahətnamə”sində quş dilini bildiyini və bəzi mühüm məqamlarda dostları ilə quş dili ilə danışdığını qələmə almışdır:

“Cücümlece yocoldacaşlacarıcım sicilacahlacansucunlacar icihticiyacatecen ducur­su­cun­lacar” diye emrettim – yəni, yoldaşlarımız hamısı ehtiyatla dursunlar, silahlansınlar – deyə, əmr etdim”.

Qəliz ibarələrlə dolu bir sözə qulaq asandan sonra M.F.Axundov “Kəmalüddövlə məktub­la­rı”nda yazırdı: “Mən belə quş dilini necə anlayım?”

“Dədə Qorqud” dastanlarında “quzğun dili” ifadəsinə rast gəlirik: “On altı min üzən­gi­li, keçə börkli, azğın dinli, quzğun dilli kafir (Qazanın önünə) çıxa gəldi”.

 “Azərbaycan gəncləri” qəzetinin 14 dekabr 1971-ci il tarixli nömrəsində dərc edil­miş “Quşlar qədim dillərdə danışırlar” başlıqlı yazıda deyilir:

 “Məlumdur ki, tutuquşular insan danışığını təkrar edə bilirlər. Bundan başqa, onlar uzun ömür sürmələri və yaxşı yaddaşları ilə fərqlənirlər. Belə ki, bu quşlar körpəlikdə eşitdikləri söz­lə­ri bütün ömürləri boyu xatırlayırlar. Lakin, bəs nə üçün bu istedad başqa quşlara deyil, ancaq tu­tuquşlarına məxsusdur! Rio-Vriodakı tutuquşuşünaslıq institutu bu məsələ ilə məşğul olur. Mə­lum olur ki, çox qədim zamanlarda bütün quşlar o vaxt mövcud olan dilləri qavrayırmışlar. Lakin za­man keçdikcə bu qeyri-adi istedad ancaq tutuquşlarda və müəyyən dərəcədə də sağsağanlarda qa­lır. Bundan başqa, aydınlaşır ki, bütün müasir quşlar öz əcdadlarının yaşadıqları ərazinin qədim dil­lərində “danışırlar”. Belə ki, sərçələr hindlilərin qədim əcdadı olan çerok qəbilələrinin danışıq di­linə uyğun cikkildəyir”.

 Bülbüllər və sarı bülbüllər şübhəsiz, öz mahnılarında indiki italyanların qədim əc­dad­la­rı­nın musiqi dilini saxlayırlar. Qarğalar Şimal Qərbi Avropanın ilk sakinlərinin boğaz səsi dilini, qar­tallar isə qədim dağlıların dilini min illik keçmişdən bugünkü günlərə gətirib çıxarırlar.

 Tutuquşulara gəldikdə isə onlar bu qiymətli kəşfi təsdiq edirlər. Amazonka çayı deltasında tu­tulmuş erkək və dişi tutuquşlar (onların təxminən 400-406 yaşında olduqları təyin edilibdir) bu ya­xınlarda alimlər tərəfindən Cənubi Amerika cəngəlliklərində təsadüf edilmiş qəbilələrin di­lin­də “danışırlar”. Halbuki hələ son vaxtlaradək bütün orintoloqlar belə hesab edirdilər ki, tutu­quş­lar mə­nasız səslər çıxarırlar”.

Qonşu Türkiyə Respublikasında isə, “quş dili” ifadəsi daha çox Qara dəniz sahillərində dağ­lıq ərazidə yerləşən Kuşköy kən­­di əhalisi­nin adı ilə bağlıdır.

Əlbəttə hər birimiz kiçik yaşlarımızda fit çalmışıq, hətta fit vasitəsilə hansısa mahnıları da zümzümə etməyə çalışmışıq.Ancaq planetimizin bəzi ərazilərində fit azyaşlı uşaqların əyləncə vasitəsi deyil, əksinə həmin ərazidə yaşayan insanların ən mühüm ünsiyyət vasitəsidir.

Bu qeyri-adi ünsiyyət vasitəsinə Fran­­­sanın Pireney dağları əra­zisindəki Aas kəndində, Yu­na­nıstanın bəzi azsaylı əhalisi olan kəndlərində, Braziliyanın Ama­zon cəngəllik­lə­rin­də yaşayan Pi­­­ra­han xalqı, Cənubi və Şərqi Af­rikada, hətta, Vyetnamda, Ne­palda yaşayan çepanq xalqı arasında, Birmada rast gəlinsə də, bu ünsiyyət vasitəsi da­ha çox Mek­sikanın Oahaka ştatında yaşayan hindu əsilli mazateklər, İspaniyanın La Gomera adası sa­kin­ləri arasında və qonşu Türkiyə Respublikasının Qara də­nizin dağlıq ərazisində yerləşən Kuş­köy kəndində daha çox istifadə olunur.

Bəşər tarixində ünsiyyətə, rabitəyə hər zaman mühüm ehtiyac olub. Tarixin ayrı-ayrı dövrlərində insanlar əlaqə yaratmaq məqsədilə müxtəlif vasitələrdən is­ti­fadə edirlər. Məsələn, hansısa xəbəri bu gün sülh rəmzi kimi tanıdığımız göyərçinlərin vasitəsilə, yüksək bir yerdə tonqal yandırmaqla və başqa bu kimi formalarda çatdırırdılar

Sonralar yazı, məktub, qasid və s. meydana gəldi. Hətta uzaq məsafədən bir-birləri ilə ün­siy­yətdə ola bilmək üçün quşlardan da istifadə ediblər.  XIX əsrin yarısına qədər xəbərləşməəsasən hərbi-dövlət məqsədlərlə bağlı idisə, sonralar şəxsi məqsədli rabitəyə də ehtiyac yaranıb. İnsanlar məktub, teleqraf və telefon xidmətlərindən istifadə etməyə başlayıblar.

Zaman-zaman insanlar arasında ünsiyyət verbal və qey­ri-verbal ünsiyyət vasitələri olmaqla müxtəlif tiplərdə özünü göstərməyə başladı. Ekspressiv-mimik hərəkətlər, yəni, üz mimikası, him-cim, tərs baxış, təbəssüm, hətta əl və bə­dənin ifadəli hərəkətləri və digərləri hər birimizə tanış olan ünsiyyət vasitələridir. Qeyri-verbal kommunikasiyanın kodlarını qadınlar kişilərə nisbətən daha yaxşı oxuyurlar.

Dilçi alimlərin diqqətini çəkən mühüm məqamlardan biri də cəmiyyətdə bir qrup insanların öz aralarında istifadə etdikləri, hər kəs tərəfindən asanlıqla anlaşıla bilməyən gizli dillərdir. Yer üzə­rin­də yaşayan insanların ayrı-ayrı dillərdə danışmaları onların bir-biri ilə ünsiyyətində ciddi maneələr ya­radır. Bu səbəbdən zaman-zaman dünyadakı insanların hər birinin anlaya biləcəkləri süni bir dil ya­ratmaq cəhdləri olmuşdur.

Polşalı oftalmoloq və linqvist Lüdviq Lazar Zamenhof 1887-ci ildə “Es­pe­ranto” adlı süni dil bir yaratmışdır. Onun 1905-ci ildə çap etdirdiyi “Funda­men­to de Es­peranto” ad­lanan kitabında sözügedən dilin qrammatikası və əsas müddəalarına yer verilmişdir.

Dilçilərin “qrup dili” və ya “xüsusi dil” adını verdikləri dillər cəmiyyətdə, fərdin içərisində ol­duğu sinfə, yaşa, xüsusilə də peşəyə görə müəyyənləşdirilən dillərdir.

Mütəxəssislərin rəylərinə görə dil öyrənən zaman beynin sol yarımkürəsi sağ tərəfə nisbətən daha cəld məlumatı qavrayır. Sağ yarımkürəsi isə, səs və melodiyaların işlənib qavranılmasında böyük rola sahibdir. 

Fit dili fenomeni: Almaniya Neyroelmi İnstitutunun biopsioloqu Onur Güntəkin fit dili ilə bağlı maraqlı araşdırmalar aparmışdır.  O, fitlə danışıq prosesində melodiya da özünəməxsus rol oynadığı üçün beynin sağ yarımkürəsinin bu prosesdə iştirak edib-etmədiyini öyrənməyə çalışırdı. Onur Güntəkin öz həmkarları ilə birlikdə “ba” və “da” səsləri üzərində öz araş­dır­ma­la­rını aparmışdır. Onlar qulaqlıqdan istifadə edərək eyni anda hər iki səsin eksperiment iştirakçısının sağ və sol qulağına ötürdülər. Sonra iştirak­çı­lardan hansı səsi ilk eşitdiklərini soruşduqda məlim oldu ki, fit dili beynin sağ və sol yarımkürəsinə bərabər şəkildə təsir edir.

Güntəkinin sözlərinə görə, “ba” hecası əgər sol qulağa verilibsə, əksər insanlar “da” yerinə “ba” eşidəcəklər. Bu sağ qulaqdakı eşitmə sinirlərinin siqnalı beynin sol tərəfinə və oradakı dil işləmə mərkəzinə ötürməsi, lakin sol qulağın beynin sol tərəfindəki eşitmə mərkəzinə ötürmədən ilk əvvəl sağ tərəfə ötürməsi ilə əlaqəlidir. 

Fransanın Beynəlxalq Elmi Araşdırmalar Mərkəzinin bioakustika və linqvistika üzrə mütəxəssisi Jülyen Meyerin qənaətinə görə, fit səsin əsas akustik əlamətlərini özün­də təqlid edir.  

Bəzi mənbələrdə fit dilinin 500 illik tarixi olduğuna rast gəlsək də, bir qrup mənbələr bu dilin yaranma tarixinin maldarlığın ya­ranması və inkişafı ilə başladığı barədə mülahizələr irəli sürürlər. 

Mazateklərin fit dili: Meksikanın cənubunda yerləşən Oahaka ştatının şimal his­sə­sin­də Syerra Madre de Oahaka adlı dağlıq ərazidə yaşayan hindu mənşəli 200 000 nəfər yerli ma­za­tek­ bir-birləri ilə fit vasitəsilə ünsiyyət saxlayırlar. “Yerli xalqların dil hüquqları haqqında ümumi qanun”a əsasən fit dili Meksikanın digər yerli dilləri və ispan dili ilə yanaşı “milli dil” statusu qazanmışdır.

Mazateklər bu qeyri-adi ünsiyyətdən istifadə edərkən söz və ifadələrin tonallığı fit səsi vasitəsilə ötürülür. Mazateklərin dilinin fit səsinə asanlıqla uyğunlaşa bilməsinin sə­bə­bi onların ana dilinin qrammatikasının və semantikasının yüksək funksionallığıdır. Fit dili mazatek gənclər arasında daha geniş yayılıb. Azyaşlı uşaqlar isə fitlə ünsiyyəti öz ana dilləri ilə paralel öyrənirlər.  Mazateklər fit səsindən əsasən uzaq məsafədən ünsiyyət zamanı istifadə olunur. Hətta alış-veriş və bu kimi maliyyə əməliyyatlarını da fit səsi ilə ünsiyyət vasitəsilə apara bilirlər.

El silbo. İspaniya ərazisində yerləşən Kanar adalarının ərazi etibarilə ən kiçiyi he­sab olunan La Gomerada artıq neçə əsr­­lərdir ki, fit dilindən istifadə olunur.  Bu dilin yaranması ba­rədə əlimizdə dəqiq mə­lumatlar olmasa da, deyə bilərik ki, XV əsrdə avropalılar La Gomerada məs­kun­laş­mağa başlayanda adanın Şimali Afrika mənşəli sakinləri fit di­lindən istifadə edirdi­lər.

İspanlar özləri bu qeyri-adi danışıq dilini silbo, bu dillə danışan insanları isə silbador adlandırırlar.

Göründüyü kimi səs çıxarma orqanlarının əsas vəzifəsi havanı heç bir yerdən sızdırmadan sa­dəcə dil ucundakı yarıqdan çox böyük enerji yükü ilə sürtünüb keçməsini təmin etməkdir. Bu zaman elektromaqnit radio dalğalarının yayılma formasına bənzər vəziyyət nəzərə çarpır. Ra­­dio dalğalarında olduğu kimi, müəyyən bir tezliyə sahib olan saf bir tonu müşahidə etmək müm­kün­dür. “Daşıyıcı dalğa” adlanan bu saf tezlik danışıq səslərinin yaratmış olduğu elektrik rəqsləri ilə də­yişməkdə, yəni, modulyasiyaya uğramaqdadır.  

Məşhur fransız səyyahı Andre Klass bir neçə ay bu adada yaşamış və fit dilini dərindən öy­rən­­məyə çalışmışdır. Cəmi 3 ay ərzində silbo vasitəsilə ünsiyyət qurmağı mükəmməl şəkildə öyrənən fran­sız səyyahın sözlərinə görə, bu ünsiyyət vasitəsindən istifadə edən insanlar çox güclü fit çalırlar. Sil­­badorlar 5-6 km-lik məsafədən, hətta bəzən 11 km uzaq­lıqdan da bir-birlərini eşidə və anlaya bi­lir­lər. Bəli bu fikir bəzilərimizə qəribə gələ bilər. Ancaq fitin gücünü və dağlıq regionların akustik şərtlərini nəzərə alsaq bunun mümkünlüyünü asanlıqla təsəvvür edə bilərik. İlk baxışda bu fikir qəribə gəlsə də, fitin gücünü və dağlıq regionların akustik şərtlərini nəzərə al­saq bunun mümkünlüyünü asanlıqla təsəvvür edə bilərik.

Fit dilinin mexanizmi

Fit ciyərlərdən gələn havanın yuxarı qalxaraq burun yolundan və ya dilin yan­la­rın­dan çıx­ma­sı­­na fürsət vermədən dil ucunda yaradılmış dar bir yarıqdan şiddətli formada çıxarılması ilə meydana gəlir.

Bu zaman danışıq orqanları bu formada olur: yumşaq damaq yuxarı qalxaraq burun yolunu tu­­tur. Dilin ucu alt dişlərə sıxılır, yan dişlər dilin iki tərəfini yüngülcə dişləyirmiş kimi örtür. Dodaqlar yün­gülvari dartılır, dodaq ucları dilin kənarlarına toxunaraq  havanın yan tərəflərədn çıxmasına mane olur. Eyni zamanda alt dodaq alt dişləri örtəcək şəkildə içəri bükülərək dilin ucundakı yarığı yan tə­rəflərdən örtür.

Beləliklə, danışan şəxs dilin ucunu dişlərinə sıxaraq fit çalmağa başlayır və eyni zamanda da söz­ləri tə­ləffüz etməyə çalışır. Bəzi silbadorlar bu zaman bir və ya iki barmaqlarını ağızlarına ya­xın­laş­­­dı­rır­lar. Hətta bəziləri ovuclarının içərisini səsgüc­lən­di­ri­ci kimi də isitfadə etməyə cəhd edirlər.

Türkiyənin Kuşköy kəndində insanların əsasən fit vasitəsilə ünsiyyət qurmalarının başlıca səbəbi ərazinin coğrafi mövqeyidir. Ərazisinin çox narahat və sərt qayalıqlardan ibarət olması, eləcə də, Çanakçı dərəsinin kəndi tam ortadan iki yerə ayırması kənd sakinlərinin evlərinin bir-birindən xeyli aralı düşməsinə səbəb olmuşdur. Eyni zamanda dərənin səsi xeyli gur olduğu üçün insanlar adi nitqlə danışdıqları zaman nə söylədiklərini anlamaq mümkün deyil. Bu səbəbdən kənd əhalisi dərənin gur səsini basdırmaq üçün ondan daha kəskin səs olan fit səsindən istifadə etmək məcburiyyətində olmuşlar. Beləliklə, kənd əhalisi “fit dili”ni yaradaraq bir-birlərilə ünsiyyət qura bilmişlər.

Ümumiyyətlə, fit dilində danışan insanları bu qeyri-adi ünsiyyət vasitəsilə əlaqə saxlamağa vadar edən baş­lı­ca səbəb onların yaşadıqları ərazilərin təbii şəraitidir. Əlbəttə, dağların arasında çay sahilində yer­lə­şən vadidə yaşayan insanlar üçün hər dəfə təpələrə çıxmaqdansa fit vasitəsilə bir-biriləri ilə ün­siy­yət­də olmaq daha rahatdır. 

Apardığımız araşdırmalar onu göstərir ki, 80% hallarda fitlə danışanın qadın və ya kişi ol­du­ğu­nu eşidilən səsdən müəyyən etmək olur. Ancaq fit çalanın yaşını müəyyən etmək elə də asan deyil. Qadın və uşaqların fitlə danışığını bir-birindən ayıra bilmək elə də asan deyil. Yal­nız mü­təmadi olaraq fit dili ilə ünsiyyətdə olan insanlar öz yaxınlarının fit üzərindəolan da­nı­şıq­la­­rını tanıya bilirlər.  

Fit dilində nitqin transpozisiyası (yerdəyişməsi)

Fitlə danışıq zamanı yalnız danışıq tonu saxlanılır. Lakin, artikulyasiya və fonasiya, yəni tə­ləf­füz prosesi kimi xarakterik xüsusiyyətlər itirilir. Bu xüsusiyyətlər vurğu və ritmik fərqliliklərlə əvəz olunurlar. 

Aşağıda təsvir edilən şəkildə sözün adi nitqlə və fitlə danışıq zamanı epenteza, yəni səs tö­rə­mə­sindən ortaya çıxan spektroqramların müqayisəsi göstərilmişdir:

Səs dalğalarının forması (üstdə) və spektroqramları (altda).

Sarbonna Universitetinin fonoloq alimi Enni Rialland öz məqaləsində bu şəkli belə şərh edir: sö­­zün adi qaydada tələffüzü sol tərəfdə, fit üzərində tələffüzü isə sağ tərəfdə göstərilmişdir. Sol­da gös­­tərilən spektroqramlar, saitlərin formant quruluşunu, davamlılığı, nisbi intensivliyi və bu ki­mi di­gər məlumatları göstərir.

Meksikada və La Qomerada istifadə olunan fit dilində ispan dilinin təsiri açıq-aydın hiss olu­nur. İstanbul Universitetinin professoru Özcan Başkanın fikrincə, Türkiyənin Kuşköy kəndi əhalisinin da­­nışdığı quş dilinin XVI əsrdə İspaniyadan Türkiyəyə köç etmiş yəhudilərin vasitəsilə gətirildiyini dü­şünmək olar. Lakin bu mülahizə zamanla özünü doğrulda bilməmişdir. Kəndin yer­li əhalisi də bu dilin yaranma tarixi haqqında səhih məlumat verə bilmirlər. Fit dilindən Kuşköyün ət­rafında yerləşən kəndlərdə də istifadə edilir.

Fitlə danışıq zamanı məlumatın ötürülmə sürətinə danışanın kişi, qadın və yaxud uşaq ol­ma­sı­nın hec bir təsiri yoxdur. Yəni, aparılan təcrübələr göstərir ki, hər cins və hər yaşda olan insan fit va­sitəsilə asanlıqla istədiyi məlumatı uzaq məsafəyə ötürə bilər.

Kəndin öz sakinləri arasında aparılan təcrübələr zamanı onların fitlə danışan şəxsin kişi və ya qa­dın, cavan və ya yaşlı olmasını asanlıqla ayırd edə bildikləri, hətta fit vasitəsilə danışanın kim ol­du­­ğunu dəqiqliklə anlaya bildikləri müşahidə olunmuşdur. Bu da onu göstərir ki, hər bir şəxsin adi nitq­­də özünəməxsus danışıq tərzi olduğu kimi fitlə danışıqda da hər kəsin özünəməxsus səs­lən­dir­mə­si, tələffüz etmə sürəti, səsi çatdırma məsafəsi vardır.

Türkiyəli alim Əminə Gursoy Naskalının “Mədəniyyət tariximizdə gizli dillər və şifrələr” kitabında deyilir ki, quş dili ilə danışmağı öyrənmək çox asandır. Hətta uşaqların beyni bunu ilk mərhələdə zəka oyunu kimi qəbul edir. 

İkinci Dünya müharibəsindən sonra yaranan iqtisadi çətinliklər fit dilinə də öz təsirini göstərmişdi. Yaranan iqtisadi çətinliklər üzündən yerli əhali La Qamera adasını tərk etməyə başlamış, beləliklə də, quş dilinə olan maraq tədricən azalmağa başlamış, hətta 1970-80-ci illərdə adada bu qədim ünsiyyyət vasitəsinə sahib olan cəmi bir neçə adam qalmışdı.

Lakin son dövrlərdə bu qədim ünsiyyət vasitəsinə yenidən maraq artmış, hətta İspaniyanın orta məktəblər üçün tədris proqramında Silbo Gomeranın tədrisinə başlamışlar.

Fit dilinin YUNESKO-nun Qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilməsi üçün Türkiyə Respublikası 2017-ci ilin dekabrında təklif irəli sürmüşdür. Hətta quş dilinin əlifbasının yaradılması məqsədilə Türkiyənin Girəsun Universitetində işlər də başlayıb. Artıq bu dilin öyrənilməsi həmin universitetin tədris proqramına da salınıb.

Günel Çingiz qızı Məmmədova
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun baş mütəxəssisi